Gezocht: personeel!

De conferentie werd in goede banen geleid door Nathan de Groot.

Restaurants en cafés kunnen geen koks en bedienend personeel vinden en sluiten een extra dag in de week. Vervoerders vechten om personeel. Machinisten van Keolis werden gelokt door NS en maakten de overstap, waarna er op de lijn Enschede-Zwolle aanzienlijk minder treinen reden. Het leidde tot veel vertragingen en frustraties bij reizigers. En op menige winkelruit hangt een bordje “personeel gezocht”. Er staan, kortom, in Nederland heel wat vacatures open. En dat is niet zomaar opgelost. De krapte op de arbeidsmarkt zal de komende jaren naar verwachting verder toenemen.

Instituut Gak volgt deze ontwikkeling op de voet. Het instituut besloot onderzoek te laten doen naar mogelijke oplossingen. Drie onderzoeken zijn in gang gezet. SEO Economisch Onderzoek kijkt naar de aard, omvang en oplossingen voor de krapte op de arbeidsmarkt. TNO zoekt uit of technologie mensen kan helpen werk te doen waar ze nog niet voor zijn gekwalificeerd. En de Radboud Universiteit gaat na of het aantrekken van arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie voor verlichting kan zorgen.

Conferentie “Krapte op de arbeidsmarkt”

De drie onderzoeken lopen nog, maar op 23 november 2023 werd in Amsterdam alvast een tussenbalans opgemaakt. Onderzoekers, beleidsmedewerkers en mensen uit de advieswereld werden bijgepraat tijdens de conferentie “Krapte op de arbeidsmarkt: oplossingen nader beschouwd”. Het leverde een gevarieerde middag op. Na een inleiding van Frederik Buijn, de bestuursvoorzitter van Instituut Gak, presenteerden de drie onderzoeksgroepen hun eerste resultaten. Tussen de bedrijven door konden de aanwezigen vragen stellen en reageren op stellingen. Daarnaast waren er twee toepasselijke films te zien van maatschappelijke projecten die door Instituut Gak mogelijk zijn gemaakt. Een video over het bijspijkeren van de digitale vaardigheden van vijftigplussers en een video over de mogelijkheden van Virtual Reality bij het vinden van passend werk. De middag werd afgesloten met een prikkelende presentatie van journalist en “econoom des vaderlands” Mathijs Bouman.

“Van die vergrijzing zijn we voorlopig nog niet af”

Arjan Heyma, hoofd van het cluster Arbeid & Onderwijs van SEO Economisch Onderzoek, verzorgde de aftrap met een presentatie gebaseerd op het in september 2023 verschenen tussenrapport Arbeidsmarktkrapte. Heyma liet zien dat vrijwel alle sectoren in Nederland kampen met onvervulde vacatures. Over de oorzaken kon hij kort zijn: “Eén oorzaak is de allerbelangrijkste: Nederland vergrijst, er komen steeds meer ouderen. En Nederland ontgroent, er zijn steeds minder jongeren. Door de vergrijzing gaan er steeds meer mensen met pensioen die vervangen moeten worden. En die zijn moeilijk te vinden. Het aanbod loopt achter op de vraag. En van die vergrijzing zijn we voorlopig nog niet af.”
Het SEO-onderzoeksteam werkt drie oplossingen uit voor de arbeidskrapte. In de eerste plaats het investeren in vakmanschap, in de tweede plaats de inzet van technologie en als derde het aantrekken van arbeidsmigranten. Heyma liet tijdens zijn presentatie zien dat de arbeidsmigratie in Nederland in tien jaar tijd is verdubbeld. Een verdere groei biedt in potentie een kansrijke oplossing voor de krapte op de arbeidsmarkt. Nederlandse werkgevers maken nog beperkt gebruik van migranten, terwijl er in andere Europese landen talloze bouwvakkers, keukenhulpen, schoonmakers, beveiligers en hoveniers staan te trappelen om in Nederland aan de slag te gaan. Wel wijst Heyma erop dat dit op de langere termijn kan leiden tot een toenemende druk op de zorg, de sociale zekerheid, het onderwijs en de woningmarkt.

“Het empirisch bewijs is vrij dun gezaaid”

Jessie Koen, senior-onderzoeker bij TNO, ging tijdens haar presentatie “Van krapte naar kans: technologie als gamechanger” in op de rol van technologie. Tijdens de eerste fase van het onderzoek kijkt TNO naar de potentie van verschillende soorten technologieën om personeelstekorten terug te dringen. Eerst is geïnventariseerd welke vormen van arbeidsbesparende en arbeidsondersteunende technologieën er zijn. Onder arbeidsondersteunende technologie vallen Augmented en Virtual Reality (waarbij digitale beelden worden gecreëerd waarin de kijker wordt meegenomen), het gebruik van exoskeletten voor fysieke ondersteuning (die bijvoorbeeld stukadoors helpen bij spierbelasting) en persoonlijke assistentie, bijvoorbeeld in de vorm van spraaksoftware.

Koen gaf aan dat arbeidsbesparende technologieën taken van mensen uit handen nemen. Het gaat bijvoorbeeld om maatwerkproductie, zoals de inzet van 3D-printers, autonome systemen, data-analyse (waarbij systemen allerlei administratieve handelingen overnemen) en geautomatiseerde productieprocessen, zoals machines die bessen oogsten. Robots kunnen zowel arbeidsbesparend als arbeidsondersteunend zijn. Boeren zetten ze bijvoorbeeld in bij de landbouw.

Koen benadrukt dat geschikte technologieën sterk per sector verschillen: “De inzet van technologie in de landbouw is echt anders dan de inzet van technologie in de zorg“. Ook hebben niet alle sectoren evenveel baat bij de inzet van technologie. Op basis van een uitgebreid en systematisch literatuuronderzoek is verder gekeken wat er bekend is over de relatie tussen technologie en de krapte op de arbeidsmarkt.

Koen komt tot de conclusie dat er vooralsnog weinig empirisch onderzoek gedaan is naar het effect dat technologieën hebben: “Het empirisch bewijs is vrij dun gezaaid. We hebben weinig artikelen kunnen vinden met een daadwerkelijke effectgrootte. Je vindt vooral theoretische artikelen en artikelen met visies op de toekomst, maar weinig harde cijfers. Daar is nog een ontzettende slag te slaan”. Toch zijn er wel enige conclusies te trekken. Volgens de onderzoekers van TNO is er vooral potentie voor technologie als oplossing voor de krapte in de groot- en detailhandel en de gezondheidszorg.

“De logica van regels en hoe ze in de praktijk werken”

Tesseltje de Lange, hoogleraar Europees Migratierecht aan de Radboud Universiteit, ging in op het lopende onderzoek naar arbeidsmigratie. Het multidisciplinaire onderzoeksteam van de universiteit kijkt naar mogelijkheden om de krapte op de arbeidsmarkt op te lossen. De aandacht gaat daarbij uit naar de sectoren zorg en techniek en het onderzoek richt zich specifiek op arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie, maar ook asielzoekers en statushouders. De Lange: “Er is een waslijst aan nationale en Europese regels die aangeven hoe we met arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie moeten omgaan. Daar kunnen we voorlopig niet zo makkelijk omheen. Wij brengen in kaart wat de logica van deze regels is en hoe ze in de praktijk werken.”

Het onderzoeksteam keek ook naar de praktijk in Duitsland en Canada. De Lange ging in op de Duitse vakkrachtenregeling. Ook bij onze buren zitten ze te springen om vakmensen. In Duitsland is de vergrijzing van de bevolking vergeleken met Nederland al wat verder gevorderd en ze hebben een grotere industrie. Het land doet dan ook zijn uiterste best om vakmensen te werven. Zo zijn er in de loop der jaren honderden Filipijnse verpleegkundigen naar Duitsland gehaald. Toch vallen de Duitse resultaten tegen. De Lange: “Ze doen er van alles aan, maar Duitsland is bij migranten niet heel populair. Engelssprekende landen zijn in het voordeel.” De gestelde taal- en diploma-eisen blijken moeilijk te nemen hindernissen. De arbeidsmigranten moeten een vakopleiding hebben die gelijkwaardig is aan de Duitse beroepsopleiding. Van gelijkwaardigheid is vaak geen sprake en die is bovendien vaak lastig vast te stellen.

De Lange gaf aan dat het onderzoek nog drie jaar loopt. De eerste resultaten zijn vastgelegd in twee papers: Het Duitse vakkrachtenimmigatiebeleid en Kennismigranten in Nederland: welkome expats soms in het nauw. Verder staan er in 2024 kennissessies op stapel en wordt er gewerkt aan een podcastserie.

Prioriteiten voor de regering

Na de presentaties was er niet alleen tijd voor vragen vanuit de zaal, maar werden de deelnemers ook uitgedaagd om stelling te nemen. Zo kreeg de zaal de vraag voorgelegd welke oplossingen het beste zouden kunnen werken voor de arbeidsmarktkrapte. De reacties lieten een waaier aan mogelijkheden zien. Sommigen zagen de oplossing in hogere inkomens voor specifieke beroepen (werken moet beter lonen), anderen wilden de kinderopvang verbeteren (of gratis maken) en ook de rol van technologie werd genoemd. Ook gaven de deelnemers de prioriteiten aan voor de te vormen regering. Vijf oplossingen werden bijna even vaak genoemd. In trefwoorden: scholing, vitaliteit en duurzame inzetbaarheid, fiscale hervorming, technologie en arbeidsmigratie.
Een belangrijk deel van die oplossingen en prioriteiten wordt de komende tijd door de drie onderzoeksteams verder onderzocht. Zo is binnenkort het eerste onderzoeksrapport van TNO beschikbaar. Houd de Kennisbank op de website van Instituut Gak goed in de gaten.

Tekst: Jaco Berveling

Video: werk vinden met behulp van Virtual Reality (VR)
Weener XL, het werk- en ontwikkelbedrijf van de gemeente ‘s-Hertogenbosch, ontwikkelde een “beroepsoriëntatie-bril” die bij gemeenten en scholen wordt ingezet. De deelnemers kiezen een beroep, bijvoorbeeld in de zorg, het groen of de bouw en zetten een Virtual Reality-bril op. Vervolgens krijgen ze een film te zien over het gekozen werk. Kiezen ze voor schilderwerk, dan lopen ze als het ware een dag met een schilder mee. De schilder legt uit wat hij doet en waarom hij het zo doet. Op die manier krijgen de deelnemers via de bril een goed beeld van wat de baan inhoudt.