Werken bij nacht en ontij

Terwijl het overgrote deel van Nederland op één oor ligt, zijn er ‘s nachts honderdduizenden mensen aan het werk. 14% van alle werknemers, dat zijn 1,2 miljoen mensen, werkt soms of regelmatig in de nacht. Ze werken vooral in de zorg, de logistiek of in de productie. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat werken in de nacht ongezond is. Maar hoe beleven de direct betrokkenen het zelf? Onderzoekers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en TNO zochten het uit. Ze lieten nachtwerkers, werkgevers en bedrijfsartsen aan het woord. Instituut Gak financierde het onderzoek.

De resultaten van de studie zijn verschenen in de brochure Inzicht in de impact van nachtwerk en mogelijke oplossingen. Karin Proper van het RIVM is een van de onderzoekers en vertelt dat er gebruik is gemaakt van vragenlijsten onder bijna 400.000 werknemers en 127 werkgevers. Verder zijn er interviews gehouden met 50 nachtwerkers en focusgroepen met werkgevers en bedrijfsartsen. Proper is epidemioloog, expert op het gebied van arbeid en gezondheid bij het RIVM en bij het Amsterdam UMC bijzonder hoogleraar Arbeid, Gezondheidsbevordering en Beleid. RIVM en TNO hebben het werk netjes verdeeld. Proper: “TNO heeft zich met name gericht op de analyse van de enquêteresultaten en het RIVM heeft de ervaringen onder nachtwerkers, werkgevers en bedrijfsartsen opgehaald. Het leidde tot mooi onderzoeksmateriaal dat elkaar aanvult. Je ziet in de enquêtes bijvoorbeeld een bepaald verband dat je vervolgens kunt toetsen aan de hand van de ervaringen van nachtwerkers of vice versa.”

Gezondheidsrisico’s

Uit de enquête onder werknemers blijkt dat vooral in de gezondheids- en welzijnszorg veel in de nacht wordt gewerkt. Daarbij geeft 31% aan regelmatig in de nacht te werken en 23% doet dat soms. Daarna volgen de vervoers- en opslagsector en de industrie.
Gezond is het nachtwerk niet. Karin Proper deed eerder onderzoek naar de gezondheidseffecten en zag toen dat nachtwerkers een verhoogde kans hebben op infectieziekten. Het gaat dan om griepachtige klachten. Dit wordt voor een deel verklaard doordat ze slechter slapen. Ook ander onderzoek wijst op nadelige effecten. Proper: “De Gezondheidsraad kwam in 2017 op basis van onderzoek waarin nachtwerkers over langere tijd zijn gevolgd tot de conclusie dat ze een verhoogde kans hebben op diabetes, hart- en vaatziekten en vaak te maken hebben met slaapproblemen. En hoe langer je het nachtwerk uitvoert, hoe groter die kans is.”

Voor- en nadelen

In het onderzoek van RIVM en TNO komen de voor- en nadelen van het werken in de nacht ruimschoots aan bod. Uit de interviews blijkt dat mensen heel verschillende ervaringen hebben. Zo vertelde een van de nachtwerkers: “Ik vind nachtdiensten heerlijke diensten, dus ja, ik voel mij er prettig bij. Ik ben een beetje mijn eigen baas. Ik vind het lekkerder dan overdag werken.” Anderen zien vooral de nadelen: “Ik vind het ontzettend zwaar, nachtdiensten. Ik merk ook wel dat hoe ouder ik word, dat het niet makkelijker wordt.”
Proper: “Er zijn heel wisselende ervaringen met nachtwerk. Sommigen ervaren het als negatief en verstorend, terwijl anderen er wel bij varen. De waardering van het nachtwerk is afhankelijk van de gezondheidsklachten die men ervaart. Mensen die goed functioneren, er geen last van hebben, die zijn positief over het doen van nachtwerk.”

Positieve ervaringen

Een positieve kant van het nachtwerk is dat je toeslagen krijgt en meer verdient. Ook waarderen de nachtwerkers de vrije tijd en flexibiliteit overdag. Een deel van de geïnterviewde nachtwerkers noemde ook de rust in de nacht. Proper: “Denk aan het werk in ziekenhuizen. ‘s Nachts slapen de meeste patiënten dus is er minder hectiek. En de patiënten die wel wakker zijn kun je meer persoonlijke aandacht geven. En dat geldt ook voor je directe collega’s.”

Negatieve ervaringen

Voor oudere werknemers kan het werken in de nacht zwaar zijn, maar er zijn meer nadelen. Een van de conclusies is dat nachtwerkers een slechtere werk-privébalans hebben. Gevraagd om een toelichting vertelt Proper: “Ze kunnen de werk- en privétaken lastig combineren. Als het gezin wakker is, ligt de nachtwerker te slapen en andersom. Dus je mist een groot deel van de gezinsactiviteiten. Door vermoeidheid is het ook niet altijd mogelijk om deel te nemen aan andere sociale activiteiten, zoals feestjes. Je kunt niet aanwezig zijn omdat je nachtdienst hebt of omdat je slaap moet inhalen. Sommige nachtwerkers ervaren een gebrek aan begrip en steun vanuit de omgeving. Terwijl anderen dit wel ontvangen en aangeven dat dit helpt om de negatieve gevolgen van nachtwerk te verminderen.”

Praktische oplossingen

Proper vertelt dat zowel werkgevers als nachtwerkers aangeven dat veel van het werk in de nacht gewoon gedaan moet worden. “Het is dan extra belangrijk om na te denken over de mogelijkheden die er zijn om de negatieve kanten van het nachtwerk te verminderen. Veel bestaande oplossingen richten zich op het realiseren van optimale werkroosters, het slapen en gezonde voeding. De nachtwerkers zelf kwamen ook met oplossingen, zoals het beperken van de hoeveelheid werktaken in de nacht. Ook kunnen werknemers met veel ervaring met nachtwerk hun ervaringen delen met beginnende nachtwerkers. Dat is waardevol en makkelijk te realiseren. We zien ook dat nachtwerkers een grotere kans hebben op arbeidsongevallen. De nachtwerkers stelden voor om hotelovernachtingen aan te bieden of alternatief vervoer, zodat je niet met een vermoeid hoofd naar huis hoeft te rijden en veilig thuis kunt komen.”

Slotconferentie

Met het verschijnen van de brochure is het laatste woord over nachtwerk nog niet gezegd. Proper kijkt uit naar de slotconferentie op 16 maart bij het RIVM. “We presenteren dan onze onderzoeksresultaten, maar gaan ook in gesprek met een nachtwerker en een bedrijfsarts.” De expert op het gebied van arbeid en gezondheid is nog niet uitgestudeerd op het onderwerp. “Ik ben blij met de huidige aandacht, maar het wil niet zeggen dat we er al zijn. Zo is nog niet goed duidelijk wat de langetermijneffecten van preventieve maatregelen zijn. Ook willen we meer weten in hoeverre aanpassingen aan het voedings- en slaappatroon nachtwerkers helpen om zich alert te voelen.”

Tekst: Jaco Berveling

Klik hier voor de brochure in onze Kennisbank.